De verkiezingen: bepaal je zelf wat je stemt, of laat je je sturen door de situatie?

Het is weer verkiezingstijd. We mogen stemmen, kiezen wie ons gaat vertegenwoordigen in de politiek. Het idee is simpel: je kiest de partij die het beste bij jou past. De partij die het beste aansluit bij jouw idealen en die jouw belangen het meest behartigt. Maar hoe goed zijn we eigenlijk in staat om die keuze te maken en hoe groot is de invloed van de situatie? En hoe kunnen we die invloed verkleinen, zodat mensen kunnen stemmen op een partij die écht goed aansluit bij waar ze voor staan?

Hoe groot is de invloed van de situatie op ons stemgedrag?

Stemgedrag is het perfecte voorbeeld van gedrag waarbij we ervan uitgaan dat mensen heel erg goed in staat zijn om weloverwogen de juiste keuzes te maken. Maar dat valt tegen. We laten ons in grote mate sturen door de situatie. En dat is niet zo gek ook.

We worden rondom verkiezingstijd namelijk overladen met informatie. Elke partij heeft een verkiezingsprogramma, een mening over heel veel verschillende onderwerpen, een unieke boodschap om jou ervan te overtuigen dat zij dé partij zijn om op te stemmen. Lijstrekkers doen er alles aan om een beetje van jouw aandacht te krijgen om hun boodschap te verkondigen. Bijvoorbeeld door middel van allerlei mediaoptredens, folders en campagnes. Maar gek genoeg geldt vaak: hoe meer informatie we krijgen, hoe lastiger het voor ons wordt om een weloverwogen keuze te maken. En hoe meer we ons juist laten leiden door allerlei andere zaken dan de inhoud, zoals marketingtrucjes, tijdelijke invloeden als corona, onze voorkeur voor bevestiging en ons voorgaand stemgedrag.

Marketingtrucjes

Er worden in de politiek dan ook allerlei trucjes uit de kast gehaald met het doel om stemmen te winnen. Zo zouden lijsttrekkers die denken vooral te scoren met de inhoud van hun verkiezingsprogramma, een rode stropdas moeten dragen. Dat zou namelijk zorgen voor meer aandacht voor de inhoud. Terwijl lijsttrekkers die minder zeker zijn van de inhoud een blauwe stropdas moeten dragen om vertrouwen te winnen door rust uit te stralen. Ook zul je lijsttrekkers nooit (meer) uit een rietje zien drinken. Dat zou er namelijk premier-onwaardig uitzien en hun zo de overwinning kunnen kosten. En bij het ontwerp van een verkiezingsposter wordt heel goed nagedacht over onder andere de lach (van mondhoek tot neusvleugels en alle spieren daaromheen), oogcontact, kleur en lettertype. De pogingen om ons met dit soort trucjes te overtuigen en te verleiden voor een stem zijn er in allerlei soorten en maten.

Corona

Maar denk ook eens aan de invloed van bijvoorbeeld de coronacrisis op ons stemgedrag. Hoewel het gaat om een keuze die vier jaar lang zal bepalen hoe ons land wordt bestuurd, maken we onze keuze grotendeels op basis van zaken die tijdelijk veel invloed hebben op ons leven.

Zo zal ook corona invloed hebben op de verkiezingsuitslag. In deze onzekere tijden zijn we vaak geneigd om ons vast te houden aan het oude vertrouwde. Grote kans dus dat veel mensen kiezen voor de partij die ons tot nu toe door de crisis heeft geleid. Gewoon voor de zekerheid. Anderen gaan er wellicht juist zo hard mogelijk tegenin. Ontkennen dat er een probleem is bijvoorbeeld. Die stemmen dan op de partij die het hardst roept tégen de maatregelen, tégen de voormalige coalitie en tégen de heersende orde te zijn. Wat deze partij verder allemaal te zeggen heeft, dat vergeten mensen dan mee te nemen in hun overweging.

Voorkeur voor bevestiging

Gelukkig zijn er ook stemwijzers om ons te helpen bij het maken van onze keuze. Die werken in principe heel erg goed. Maar een valkuil is de voorkeur die mensen hebben voor bevestiging. Bevestiging van hun mening, of bevestiging van de verwachtingen die ze over zichzelf hebben.

Wat er vaak gebeurt is het volgende: wanneer de stellingen in de stemwijzer te lastig worden, gaan we kijken wat partijen hierover te zeggen hebben. Op dat moment gaan we het beeld dat we van onszelf hebben bevestigen. Zien we onszelf bijvoorbeeld als redelijk links, dan sluiten we ons automatisch aan bij de mening van linkse partijen, en zetten we ons af tegen de mening van rechts.

Grote kans dus dat op die manier de partij die jij toch al in je achterhoofd had bovenaan eindigt. Dat geeft mensen een goed gevoel, omdat we nu eenmaal van bevestiging houden. We nemen de uitslag van de stemwijzer meer in acht als deze ons gevoel bevestigd. En eindigt onze voorkeurspartij toch niet op de eerste plaats? Dan nemen we de uitslag eerder met een korreltje zout. We gaan dan bijvoorbeeld motiveren waarom de partij die bovenaan eindigt toch niet de juiste is. Deze is bijvoorbeeld veel te klein, en gaat toch niet regeren. Of deze is toch iets te extreem. Soms manipuleren we de uitslag ook om de bevestiging te krijgen waar we naar zoeken. Bijvoorbeeld door het antwoord op een paar stellingen te veranderen, waardoor onze partij wel bovenaan eindigt. En dan nemen we het advies wel over. Zo sturen we ons eigen stemgedrag eigenlijk op basis van de verwachtingen die we over onszelf hebben.

Voorgaand stemgedrag

Voorgaand stemgedrag is dan ook een van de grootste voorspellers voor de keuze die we maken. Best logisch en op zich helemaal niks mis mee natuurlijk, maar let wel op. Partijen kunnen veranderen en verschuiven, net als jij. Check dus wel of jouw partij ook daadwerkelijk nog steeds staat waar jij voor staat. En wissel van partij als dat niet het geval is.

Wisselen van partij kan erg lastig voor ons zijn. Als je bijvoorbeeld voorheen fanatiek aanhanger was van een bepaalde partij, en dat graag deelde met familie en vrienden, is het stemmen op die partij onderdeel geworden van je identiteit. De drempel om te wisselen van partij is dan heel groot, omdat je dit moet verantwoorden tegenover jezelf en anderen. We kiezen dan vaak voor de gemakkelijkste optie. Stemmen op de partij waar we altijd al op stemden. Los van hoe goed die partij daadwerkelijk nog bij ons aansluit.

Hoe verkleinen we de invloed van de situatie, zodat we echt zelf bepalen wat we stemmen?

Zo zie je dat de situatie ons stemgedrag meer beïnvloedt dan we misschien denken of willen. Het lastige is: hoe we de situatie dan ook inrichten, er is altijd sprake van (onbedoelde) sturing. Want ook de plaatsing van aanplakborden door de gemeente, het bekendmaken van de peilingen, de optredens van politici die we bij toeval op tv (of door algoritmes op social media) voorbij zien komen, en de volgorde van partijen van links naar rechts op de kieslijst hebben invloed. Daarom is het belangrijk om bewust om te gaan met het inrichten van de situatie. De enige rol die gedragsexperts hierin zouden moeten hebben, is de situatie zo inrichten dat deze keuze zo vrij mogelijk blijft, en zo dicht mogelijk bij de daadwerkelijke standpunten van mensen blijft.

In de praktijk komt het er dan waarschijnlijk op neer dat je de invloed zal moeten tegengaan van degene die bewust of onbewust mensen naar een bepaalde partij sturen. Zo zouden we kunnen pleiten voor minder sturing via verkiezingsposters, media-optredens en algoritmes op social media. Zo komt er meer ruimte voor de inhoud, en minder voor de show en het inspelen op gevoel. Grotere veranderingen zouden kunnen zijn: geen keuze meer uit personen, maar enkel nog uit partijen. Of geen keuze meer uit partijen, maar keuzes op basis van thema’s en stellingen.

Maar tot die tijd wil ik in elk geval benadrukken: wees je bewust van de invloeden van de situatie op jouw stemgedrag. Laat je niet leiden door een (tijdelijke) situatie, zoals corona, mooie praatjes tegen de heersende orde, of alleen maar een mooie kop.